Binlerce kullanılmayan uydu ve fırlatılan roketlerden arta kalan kesimler, Dünya yörüngesinde uydular ve uzay araçları için çarpışma riskini oluşturuyor.
Dünya’dan uzaya 1957 yılından bu yana binlerce roket ve uydu fırlatıldı. Bunların birçok hala uzayda kalmaya devam ederken, gelecek süreçte daha fazlasının uzaya fırlatılmasının kelam konusu olduğu biliniyor. Bu durum, uzay çöplerini artırırken, fırlatılan roket ve uyduların vakitle çarpışma riskini doğuruyor.
Gök taşlarının yanı sıra yörüngede insan imali çöpler de bulunuyor. Bunlar artık kullanılmayan uydu ve uzay araçları, fırlatma aracı rampaları ve ayrışma kesimlerini içeriyor.
Dünya’ya birkaç 100 kilometre yakındaki kimi cisimler, atmosfere birkaç yıl sonra geri girebiliyor. Bunların birden fazla atmosfere girerken sürtünmeden ötürü yanarak yok oluyor. Lakin 36 bin kilometreden fazla irtifada bulunan çöp ve uydular, Dünya’nın etrafında yüzlerce ve hatta binlerce yıl dönmeye devam edebiliyor.
İki uydunun çarpışarak birçok uzay çöpüne neden olmasının yanı sıra ABD, Çin ve Hindistan üzere kimi ülkeler, kendi uydularını yok etmek için füze kullanabiliyor. Bu da yörüngeye binlerce kesimin yayılmasına sebep oluyor.
Şu an yörüngedeki uzay çöpleri, keşif teşebbüslerine büyük risk teşkil etmese de yörüngedeki başka uydular için büyük tehdit ögesi olarak görülüyor.
– Çarpışma olayları
Bir Fransız uydusu, 1996’da 10 yıl evvel patlayan bir roketten kalan kesimler tarafından darbe aldı.
Çin, Ocak 2007’de uydu savar testinde, eski bir meteoroloji uydusunu füze ile yok etti ve 3 bin 500’den fazla kesimin yörüngeye dağılmasına neden oldu. Bu olay, takip edilebilir cisim oranını yüzde 25 artırdı.
İki uydunun çarpıştığı birinci kaza 10 Şubat 2009’da meydana geldi. Özel Amerikan bağlantı uydusu “Iridium-33” ile Rus askeri uydusu “Kosmos2251” çarpıştı. İki uydu da yok olurken, 2 bin 300’den fazla modül açığa çıktı ve bunlardan kimileri tekrar Dünya’nın atmosferine girerek yok oldu.
Mart 2021’de Çin uydusu, çarpışmanın akabinde kesimlere ayrıldı.
UYDULAR, UZAY ÇÖPLERİYLE ÇARPIŞMADAN KAÇINIYOR
Uydular, hareket alanlarındaki uzay çöplerinden kaçınmaya ve böylelikle darbe almamaya çalışıyor. Her yıl yüzlerce çarpışmadan kaçınmak için Memleketler arası Uzay İstasyonu (UUİ) dahil olmak üzere tüm uydular hareket etmek zorunda kalıyor.
ISS, 1999’dan bu yana 25 kere uzay çöplerinden kaçınmak için hareket yaptı.
Avrupa Uzay Ajansının bir uydusu da Eylül 2019’da büyük bir uydu ekibiyle çarpışmadan kaçınmak için birinci hareketini yaptı.
UUİ, 2021’de Rusya’nın yaptığı uydu savar füze testinden kaynaklanan uzay çöpü nedeniyle çarpışmadan kaçınmak için hareket yapmak zorunda kaldı. Kasım 2021’de UUİ astronotları, uzay istasyonu bir uzay çöpünün yakınından geçerken nakil uzay aracında sığındı.
Çin’in de bilimsel müşahede uydusu, Ocak 2022’de Rusya’nın bu testinden dolayı çarpışma tehlikesi yaşadı.
Şirketlerin, bilhassa internet kullanımı için yeni uydu kadrolarını uzaya fırlatma planları, uzay çöplerinin artmasına neden olabilir. Bu durumda yörüngede 50 bin daha uydu hareket etmeye başlayabilir ve bu da uzun vadede daha çok çarpışmadan kaçınma hareketini gerektirebilir.
KESSLER SENDROMU
NASA bilim insanlarından Donald Kessler, 1978’de yörüngede çok fazla uzay çöpü birikmesi halinde zincirleme bir tesir yaratabileceğini, daha fazla cismin çarpışarak yeni uzay çöpleri oluşturabileceğini öne sürdü.
Kessler, bunun sonucunda da Dünya yörüngesinin ileride kullanılamaz hale gelebileceğini tez etti. Bu fikir, çok gözükse de birtakım uzmanlar bunun bir çeşidinin bir gün gerçekleşebileceğinden telaş duyuyor. Bu nedenle bu durumdan kaçınılması gerektiği belirtiliyor.
Yörüngede 28 bin 160 cisim bulunuyor
Avrupa Uzay Ajansının bilgilerine nazaran, 60 yıldan daha uzun müddettir devam eden uzay faaliyetleri çerçevesinde 6 bin 50’den fazla roket fırlatıldı ve bu, yörüngede 56 bin 450 takip edilebilir cisme neden oldu.
Bu cisimlerin yaklaşık 28 bin 160’ı uzayda kaldı ve bunlar, ABD Savunma Bakanlığına bağlı global Uzay Gözetleme Ağı (SSN) tarafından takip ediliyor. Bunların yaklaşık 4 bini faal uydu misyonu görüyor.
SSN, bilhassa alçak yörüngedeki 5-10 santimetre ortası ile 30 santimetre ile 1 metre ortasında değişen jeostatik irtifadaki cisimlere odaklanıyor.
1961’den bu yana yörüngede 560’tan fazla parçalanma olayı kaydedildi. Bunların sırf 7’sinin çarpışma ve uzay araçlarının patlaması sonucu oluştuğu belirtiliyor.
Ancak gelecekte uzay çöplerinin kaynağının yüklü olarak çarpışmalar olması bekleniyor.
Bugün yıllık fırlatma sayısının 110 civarında olması ve yılda 10-11 sefer kırılma/parçalanma yaşanmasıyla uzaydaki çöplerin sayısının artması kestirim ediliyor. Çöplerin artmasıyla da çarpışma ihtimali artıyor ve bu da yörüngede oluşacak modülleri artırarak daha da fazla çarpışma riski doğuruyor.
Sonuç olarak çöplerinin sayısının artması, daha fazla çarpışmanın meydana gelmesine neden olacak. Lakin Dünya yörüngesinin dışında yapılan keşiflerde uzay çöpleri sorun teşkil etmiyor.
Birleşmiş Milletler (BM), tüm şirketlerden misyonu sona eren uyduların 25 yıl içerisinde yörüngeden kaldırılmasını talep ediyor.
Ancak kimi uyduların misyonları baştan başarısız olduğunda bu durum karışıklığına neden oluyor. Bu durumda ekseriyetle uyduların atmosfere sokularak yanıp yok olması sistemi tercih ediliyor.
Uzmanlar, faal olmayan uyduların yörüngeden kaldırılması durumunda gelecekte yörüngedeki uzay çöpü meselesinin hafifletilebileceğini belirtiyor.
