Türkiye nasıl bir siyasi atmosferde seçime gidiyor? Seçmen bu seçimde neyi oylayacak? Anadolu Üniversitesi Bağlantı Bilimleri Fakültesi öğretim üyesi siyasal bağlantıcı Prof. Dr. Ferruh Uztuğ, 14 Mayıs 2023 Cumhurbaşkanlığı Seçimi ve 28. Devir Milletvekili Genel Seçimi öncesi sorularımıza cevap verdi.
Prof. Dr. Uztuğ, siyasetteki tıkanmışlık halinin, toplumu içine katan müzakere ve tesirli bağlantı lisanı ile çözülebileceğini tabir etti. Yaklaşan seçimler öncesi, toplumun tamamına hitap etme ve kutuplaşmayı sona erdirme uğraşında görünen muhalefetin ise hedeflediği zaferi elde etmesi için değişim umudunu hikayeleştirmesi gerektiğinin altını çizen Uztuğ “Muhalefet şimdi bu seçimde neyi oylayacağımızın öyküsünü kuramamış üzere görünüyor” diye konuştu.
- 21 yıllık AKP siyaseti tıkanıyor mu? O denli ise nerede tıkanıyor? AKP 21 yıllık iktidarı nasıl mümkün kıldı?
“Çok az rastlayacağımız bir durumla karşı karşıyayız. 21 yıllık bir iktidar, 2015 genel ve 2019 mahallî seçimleri dışında kazanmaya devam etti. Yorulmuş olsa da 2023 Mayıs seçimlerinde maça ortak üzere görünüyor. Kuşkusuz evvelki seçimlerle kıyaslandığında hiç de rahat değil. AKP 21 yılın akabinde yeni bir kelam söylemede zahmet çekiyor. Lakin bana nazaran kendi tıkanırken esasen sıkıntılı olan siyaseti de tıkadı. Siyasal alanı daraltarak iktidarını sürdürme uğraşında.
Bana nazaran 80 anayasasının ‘gücü’ merkezileştirmesinin biriken zehirli tesirleri de kelam konusu. Üniversitelerden, spor kulüplerine, partilerden sivil topluma siyasete alerjik zihinsel kodlar var. Kimse de zahmet edip demokratikleştirmiyor. Bir de üstüne o anayasanın sahiplerinin bile hayal edemediği Cumhurbaşkanlığı Hükümet sistemi gelince siyasetsizleştirme doruğuna ulaştı. Merkezileşmiş kontrolsüz güç, her yana saran zehirli bir sarmaşık haline geldi.
21 yıllık iktidar rastgele bir sistemde tıkanır, çözülür. Lakin 2002’den bugüne, seçim öncesi gündem, AKP’ye ‘bir seçim hikayesi’ sundu. Münasebetiyle doğal, yerinde ve olağan bir seçim evvelce yaşanmadı. Abdullah Gül’ün cumhurbaşkanlığı süreci, 15 Temmuz hain darbe teşebbüsü ve gibisi harikulâde olayların akabinde iktidar avantajıyla gidildi seçimlere. Çok da muazzam bir siyasal bağlantı dehası ortada yoktu. Muhalefetin tarihî, sosyolojik fay sınırlarını okumadaki zafiyeti, siyaset yapma üretme biçimindeki ‘ezberler-klişeler’ AKP’nin işini kolaylaştırdı.
“YAVAŞ YAVAŞ OLSA DA CHP İKTİDAR İŞTAHINI ALANA YANSITMAYA BAŞLADI”
AKP, başlarda merkezdeki dağılmanın (ANAP-DYP çöküşü) ve Genç Parti böleninin de yardımlarıyla aritmetik üstünlük elde etti lakin bir istikametiyle de o devrin tıkanmış siyasetinde fark yaratmıştı. Bugünkünden daha renkli, çeşitli ve ‘çoğulcuydu’. 2015’den sonra ‘devlete karşı millet’ diyerek çıkılan yol, devlet ve güvenlik eksenlerine, anti siyasete döndü. Hasebiyle AKP, bir parti olmaktan çıktı. Millete yaslanıyor algısını sıkıntı etmekten vazgeçti. Giderek devletçi bir yere savruldu. Yeni rejimle birlikte bu süreç daha da hızlandı.
Nihayetinde AKP, ‘devlet’i kalkan yaparak siyasal rekabet alışkanlığını’ sürdürmek istiyor. Devlet kalkanı ile arenaya çıkmak hem operasyonel hem de telaffuz seviyesinde kelam konusu. İktidarın imkanları her manada parti lehine kullanabiliyor. Tıpkı vakitte kendisini devlet ile özdeşleştirerek, rakiplerini ‘düşmanlaştırıyor’. Öte yandan Muhalefet, Millet kalkanını edinip alana çıkamamıştı. Eksik de olsa 2019’dan bugüne yaratıcı bir siyaset uğraşı görüyorum. Yavaş yavaş olsa da CHP iktidar iştahını alana yansıtmaya başladı.”
“İKTİDAR SİYASAL ALANI DARALTIRKEN MUHALEFET SEYRETTİ”
- Bu müddet içinde muhalefetin siyasetinde, yürüttüğü kampanyalarda, söylemlerinde eksik kalan, seçmene hitap edemeyen noktalar neydi? Halkın büyük bir kısmı ile ortasında bir mahzur mi vardı? Muhalefet ne yapamadı da bu 21 yıl içinde iktidar değişimi sağlanamadı? Bu noktada stratejik yanlışlar mı yapıldı?
“İktidarın siyasal alanı daraltarak siyasal lisanı çerçevelemesi karşısında yaratıcı bir siyaset üretimi olduğunu düşünmüyorum. Siyasetsizleştirme değirmenine hem iktidar hem de muhalefet su taşıyıp duruyordu. Siyaseti ‘yukarılarda’ bir yerlerde ‘uzman teknik’ bir işe dönüştürmek, ahaliden siyaseti kaçırmak tüm siyaseti tıkadı. Bu iktidarın lehineydi. Muhalefet, iktidarın lisanının çerçevelerini kırarak, yeni bir lisanı ahaliyle birlikte kurmayı denemedi. İhtiyaç ve beklentileri okumada son yıllarda değişen bir bakış açısı var. Lakin uzun yıllar yanlış ve hatta çarpık bir siyaset ve ahali okuması vardı.
İktidarın ‘çerçevelediği’ lisanlar karşısında ahaliye güvenmek gerekiyordu. Lakin güvenmediler. Sorun buradan kaynaklı. Seçmenlere yönelik tasavvurları yanlıştı. Kelam gelimi dindarlık, muhafazakarlık üzere eksenleri hakikat çözemediler. Tarihi, kültürel ‘işaretleyicilerin’ olumsuz yüklerine karşı savunmada kaldılar. İktidarın sevdiği ve bildiği oyunu kurgulamasının önüne geçmek için daha yaratıcı olunması mümkündü. Şimdilerde bu istikamette bir kıpırdanma yaşanıyor.
Muhalefetin 6’lı masa ‘organizasyonu’ da tek tek o aktörlerin siyaset yapma iştahlarını kesti. Masayı muhafaza önceliği, farklı ve çoğulcu siyaset üretimini engelledi. Bu, en çok da ÂLÂ Parti’nin soluğunu kesti. 21 yıllık iktidara karşı ahaliye yaslanan, onunla birlikte hal alabilecek olan siyasal yaklaşım yerine ‘komisyonların’ atölye çalışmalarına yöneldiler. Bu atölye yahut beyin fırtınalarının siyasal sonuçlarını ve irtibatını de tesirli yapamadılar.
Siyasetsizleştirme döngüsünü, cüret ve kararlılıkla kıracak, ahaliye yaslanan bir irtibatı, etkileşimi hayata geçirmek gerekiyordu. En temel stratejik yanılgı, siyaseti partiye, parti idaresine indirgeyen, ahaliyi işin içine katacak irtibatı kurmamış olmaları.
Şu an kampanya açılışı heyecan vericiydi. Lakin gerisinden kıssa yahut bağlantı stratejisinin omurgası daha güçlü sunulmalı. Ahaliyi oyuna katan, ahaliyle birlikte şekillenen bir siyaset üretiminin önünü açmak, yeni bir siyasal kültürü oluşturmak çok kıymet kazanacak.”
- Türkiye’de siyaset tıkanmış bir durumda mı? O denli ise nasıl aşılabilir bu tıkanıklık?
“Tıkanmışlığı yalnızca Türkiye mahallî şartlarıyla sonlandırmamak gerek. Vaktin ruhu, dünyanın hali de pek iç açıcı değil. Ancak bizim tıkanmışlığımız tarihi zehirli birikimleri de barından siyaset kültürünün tertip dizaynıyla ilgili. Dediğim üzere 80 anayasasından bugüne anti demokratik bir hukuk tabanında yaşıyoruz. Siyaseti kirli, tehlikeli bir işe dönüştüren, neyin siyasi neyin olmadığını çerçeveleyen ‘müktedirler’ karşısında hepimiz çaresiz kaldık.”
“TIKANIKLIĞI AŞMANIN YOLU; AHALİYE GÜVENEN VE TOPLUMLA ETKİLEŞİMİ ARTIRACAK BİR İKLİM”
“Sadece Türkiye değil, dünyada kavram haritalarını güncellemek gerekiyor. Doğum sancıları her yerde karşımıza çıkıyor. Lakin siyasetin ve öbür kurumların kurumsal yapısı ve kültürü direniyor. Bunun tahlilini üstten beklemeye devam edersek sorun çözülmez. Fakat üsttekilerin ahalinin önünü açması, siyaseti canlandırması yetecektir. Tıkanıklığı aşmanın yolu yalnızca bu müzakare ve etkileşime imkan sağlayacak bir iklim.
Türkiye’de dahil tüm dünyada kutuplaşma daima kendini üretiyor. Aslında toplumda, ahalide bir kutuplaşma inadı yok. Üsttekilerin ürettiği ve şad kaldığı bir yer. Bu nedenle kutupların kuraklığında yeni kavramları erteleten güçler tıkaç oluyor. Siyasal kültürümüzü siyasetin dönüştürücü tesirlerine açmak konusunda mevcut aktörlerin zihin setlerini değiştirmeleri gerekiyor. Değiştirmezlerse ahali değiştirecektir.”
- Kimlikler ve din üzerinden siyaset hala tesirini sürdürüyor mu?
“Seçmenleri bir tıp ‘homo ekonomikus’ olarak rasyonel, ekonomik akıl yürüten bir özne olarak kabul etmek yanılgısı var. Hisler devreye girmeden insan karar vermez. Nöroloji ve karar bilim bağlamında hislere kaybettiği yerin hakkını veriyoruz. Kimliklerin de dini hassasiyetlerin de her vakit seçmenin karar verme süreçlerinde kıymetli bir yeri vardır. Sorunuzda kimlikler ve din tabiri var. İkisini farklı yerde görmemek gerekir. Din de kimlikler bağlamında yer alabilir. Kendilik yahut benlik (self) sözlerinin karmaşık bir yapısı vardır.
Siyaset, seçmenler açısından teknik bir idare problemine indirgenemez. Çok katmanlı ve boyutlu sosyolojik etkileşimlerle şekillenen bir cetvel var. Hasebiyle kendini, komşusunu, medyada gördüklerini kıymetlendirir, geçmiş ve bugünkü aidiyetlerini, hisler ve kıymetlerini karar süreçlerine yansıtır. Bu akıl yürütmeyi ‘akıldışı’ ilan ederek, küçümseyerek, seçmene nasıl düşüneceğini ve karar vereceğini öğretmeye kalkanlar kaybedecektir.
Ama sizin sorunuzda gizli olan bir şey var. O da siyasal aktörlerin ‘din’, ‘bayrak’, ‘vatan’ üzere ortak hassasiyetleri, bu taraftaki sembolleri bir cins istismar etmesine işaret ediyor. Evet, Türkiye siyasal tarihinin ebedi konumlanışlarının izleri bugünde görülüyor. Dünyada da bu türlü.
Siyasal partilerin marka imajları, benlik imajlarımızla ile de ilgilidir. MHP, CHP, HDP üzere siyasal partiler yahut Ulusal Görüş üzere hareketler, yalnızca ideolojik temellerle açıklanamaz. Çok daha fazlasıdır. Kimlik-benlik ifadesidirler. Ama merkez seçmenlerin, koyu ideolojik renkleri olmaz. Makule ve orta yola yakındırlar. Bu seçmen kısmı için konjonktür belirleyici olabilir. Yeniden de yaratıcı siyaset ve tesirli irtibat ile bu sosyolojiler dönüştürülebilir. Ezberden, klişeden uzaklaşan okumalar, yanlışsız içgörüler ve cesaretli siyaset halleri alındığında böylesi dönüşümler görülüyor.”
- 11 vilayetimizi etkileyen büyük Kahramanmaraş zelzelesi, hükümetin sarsıntı öncesi ve sonrası başarısı/başarısızlığı, muhalefetin ve CHP’li belediyelerin tavır ve faaliyetlerinin seçim sonuçlarına yansıması olur mu?
“Gerçekten çok acı bir tecrübe yaşadık, yaşıyoruz. Bu noktada yurttaş tutumuyla sergilenen dayanışmacı faaliyetlere dair konuşmak gerekiyor. Maalesef iktidar, bu milletçe beraberliği bir tehdit olarak algıladı. Devleti kendisi ile özdeşleştirmeye çalışan iktidar, imajını muhafaza kaygısındaydı. Kuşkusuz ortada hesap sorulması gereken önemli bir performans sorunu var. AFAD, Kızılay, Ordu üzere kurumların eşgüdümünde yaşananların sorumlusu hükümetti. İktidar, birçok defa şahit olduğumuz üzere sorumlulukları diğer odaklara çevirme çabasındaydı. Siyasi hasarı azaltmak öncelik oldu. Üstüne bir de muhalif belediyelerin görünürlüğünü azaltmak üzere rekabetçi ön almaya çalıştılar.
“KILIÇDAROĞLU’NUN DEVLET İLE HİZALANMAYACAĞIM ÇIKIŞI DAHA GÜÇLÜ ANLATILMALIYDI”
Bu travmanın seçmen üzerindeki tesirlerinin sandığa yansımasını öngörmek kolay değil. Muhalif belediyelerin aktifliğinin iktidar tarafından engellenmesi, devlet kalkanını kullanarak siyasal bir üstünlük arayışında oldukları görülüyor. Kuşkusuz bu bir avantaj. Ancak, 50 bini aşan can kaybı ve müdahaledeki yetersizliğin sorumluluğuna güçlü bir vurgu yapıldığını düşünmüyorum. Kemal Kılıçdaroğlu’nun devletle hizalanmayacağım çıkışı ve aldığı bu pozisyon daha güçlü anlatılmalıydı.
Deprem öncesinden çok zelzele sırası ve sonrasında yaşanan karmaşanın devlet tertibin yetersizliğine daha çok vurgu yapılmalıydı. Sonuçta, sandığa giderken yaşanan bu felaketi hangi ‘cetvelle’ ölçeceklerinin çerçevesi çizilemedi. Bu çerçeveyi, muhalefetin oluşturması mümkündü. Hala da mümkün görüyorum.
CHP kampanyasının ana ekseni ‘Türkiye hakkını alacak’ belirlenmiş. Bu güçlü bir slogan ancak kıssasını donatmak ve güçlendirmek gerekiyor. İktidarın icraat vurgusu, iktidarda olmanın ‘yeterlilik’ algısına yönelik bir stratejiye gerek var. Yalnızca yolsuzluk üzerinden değil, icraatların somut performans yetersizliklerini de kapsayan bir lisanı geliştirilebilir. Bu zelzele felaketinin sorumluluğu için de geçerli.”
- 14 Mayıs seçimleri öncesi siyasi gündemi nasıl buluyorsunuz? Vatandaşın gündemi ile siyasalların gündemi örtüşüyor mu? ‘Tencere, iktidarı götürür’ kelamı 14 Mayıs seçimleri için de geçerli olur mu?
“Gündem sıkıntısını yanlış kıymetlendiriyoruz. Bilhassa muhalefet tarafından iktidarın daima gündemi değiştirme, yönlendirme eforuna işaret ediliyor. Gündem esasen oluşturulan bir şeydir. Yani gerçek ve gerçek olmayan gündem üzere bir ayrım yanlış. Bu yanlış okuma nedeniyle gündem belirlemenin yaratıcı gayretlerine girilmiyor. Muhalefet kendi gündemini oluşturmayı pek denemiyor. Kelam gelimi Gara operasyonu ve 128 milyar üzere irtibatlar momentumu, gündemi belirleme imkanını sunmuştu.
Seçimler öncesi ve sırasında da çeşitli gündemler-konular olacaktır. Bu gündemleri gerçek yahut gerçek dışı diye düşünmeden oluşturmaya yönelmek en doğrusu. İnternetle birlikte değişen bağlantı ortamında kamuoyu ve gündem kavramları yine ele alınmak zorunda. Gündemlerden, kamuoylarından kelam etmek gerekiyor. Kimlerin gündemi, hangi kamuoyları diye bakmak daha hakikat. Bu açıdan bakılınca her seçimin bir kıssası olur. Neyi seçeceğiz, neleri oylayacağız? Görünen o ki iktidar kalsın mı gitsin mi oylamasına dönüşecek.
Seçmenlerin seçime dair gündemleri ile genel hayat akışındaki gündemleri farklıdır. Seçim gündemleri tercihlerini neyin şekillendirmesi gerektiği ile ilgilidir. Siyasetçilerin seçmenlerin birer uzman olarak gündem takip etmelerini beklemesi yanlış. Çok sıkıcı ayrıyeten.
“TENCERE, İKTİDARI GÖTÜRÜR KELAMINA GÜVENMEK YANILGI OLUR”
O yüzden yaratıcı siyaset diyorum. Gündemi oluşturma konusunda tesirli bağlantı ve fikir gerekiyor. İktidarın uzun müddettir “dili” çerçeveleyerek gündemi yönlendiriyor. Bu yalnızca bağlantı gücüyle ilgili değil. Muhalefetin de bu çerçevelemeleri değiştirerek siyaset üretmesi gerekiyor. Yalnızca bu iktidar gitsin talebine yaslanmak kusur olur. Yan hikayelerle derinleştirilmiş, zenginleştirilmiş bir “kampanya omurgası” oluşturulmalı.
Diyelim ki vatandaşın gündemine hayat değerliği var ancak bunu konuşturmamak için kelamda yahut yapay gündemler oluşturuluyor. Evet iktidar iletişimcilerinin işi bu. Bundan şikayet eden değil bunu boşa çıkartan, kendi gündemini dayatan bir yaratıcılığı sergilemeye odaklanmak gerek.
Demokratik talepler de tencereler kadar kıymetli. Ve ama seçmeni yalnızca iktisatla, akılcılıkla sonlandıran bir bakış açısı var. Seçmen davranışının çok katmanlı, boyutlu yapısını hisler, sezgiler, kültürel bedellerle bağlantısallığını ihmal ederseniz, yanılırsınız.”
- Bir bağlantıcı olarak iktidar ve muhalefet temsilcilerinin kullandığı irtibat lisanını olumlu ve olumsuz bulduğunuz taraflarıyla kıymetlendirebilir misiniz?
“Seçim öncesi süreçte de maalesef gerginlikten, çatışmadan beslenen bir siyasal rekabet iklimi var. İktidar, siyasal alanı daraltarak ve muhalefeti düşmanlaştırma ve etiketleme gayreti var. Olumsuz siyasi lisan çeşitli risklere sahiptir. Bilhassa iktidar pozisyonunda “negatif” kampanyanın çalışmadığına dair bulgular var. Nisan reklamlarında olumlu bir lisan görüldü. Fakat başka bağlantılarda sertleşme hala devam ediyor, edecek üzere. Türkiye’de tarihi konumlanışlar, kültürel kamplar ortasındaki farklılaşmayı kışkırtmanın siyasi karları olduğu düşünülüyor. Fakat uzun vakittir üzerinde tepinilen ve aşınmış kutuplaşma lisanının vadesi doldu.
Siyasal aktörlerin demokrasi, toplumsal uzlaşma, pahalar ortaklaşmasına katkı sağlamaya öncelik vermesi gerek. Muhalefetin bu bahiste bilhassa İttifak ve Altılı Masa kompozisyonuyla bu noktada hassas ve incelikli bir lisan kurma çabası var. Tüm aktörlerin siyaset üretimini sonlandırdı. Öbür yandan bu iştirakin demokrasimiz ve Türkiye’nin geleceği açısından manasının çok tesirli anlatılmadığını düşünüyorum. Lakin bunun daha güçlü bir öykü ile anlatılması gerekiyordu. Siyaset, teknik ve uzmanlıkların ötesinde his ve bedelleri harekete geçirmektir.
Bu seçimde de bağlantı lisanının sertleşmesi, öfkeleri canlı tutacak kutuplaştırıcı telaffuzların olma mümkünlüğü var. Bilhassa merkez seçmenin bu çeşit lisanların yarattığı gerginliği cezalandırdığını biliyoruz. Muhalefetin hem seviyeyi hem de heyecanı artıracak bir uğraş göstermesi gerekir. Kemal Kılıçdaroğlu’nun sakin ve nazik kişiliği bu açıdan imkanlı lakin değişim heyecanı da eklemeli.”
- Kampanyalar başladı. Şu ana kadar yapılanları nasıl değerlendiriyorsunuz?
“Ben üstte anlatmaya çalıştım. Siyasetsizleştirme iktidarın lehine çalışıyor. Muhalefetin siyasetin mücadeleci ve toplumu dönüştürücü istikametine vurgu yapması gerekiyor. Sana Kelam açılışının akabinde Türkiye Hakkını Alacak eksenleri karşımıza çıktı. Kampanya kıssasında, 21 yıllık iktidarın değişim umudunun, dönüştürücü heyecanlarını bağlantıya taşımak gerek. Hakkını alacak, güçlü bir bildiri lakin bir kampanya “omurgası” içinde desteklenmeli. Muhalefetlerin birinci önceliği iktidarın yetersizliklerini, performans eksikliklerini hissettirmektir. Ayrıyeten iktidarın yerine, daha uygun, daha güçlü, kâfi ve iş bilir olduğuna dair algıyı güçlendirmektir.
Ben şu ana kadar seçimin öyküsünde bir boşluk görüyorum. Bu kadar yıldır yıpranmış bir iktidarın hala baş göstermesinin nedeni bu. Muhalefet bu seçimde neyi oylayacağımızın kıssasını kuramamış üzere görünüyor. Muhalefetin değişim umudunu hikayeleştirmesi gerekiyor. Bu yalnızca Parlamenter sisteme ait “teknik” dokümantasyonlarda hudutlu kaldı. Hisler ve bedeller üzerinden gündem oluşturma ve heyecanını yaratmaya odaklanılmalı. CHP’ lisanını biraz didaktik “öğretmen edasıyla kurgulamaktansa hisleri cüreti ve kararlılığı hissettirmek daha hakikat olacak. Bağlantı tesiri, ne söylediğiniz değil nasıl söylediğinizle ortaya çıkar.
“İKTİDAR DA GÜYA MUHALEFETTEYMİŞÇESİNE VAATLERİNİ SIRALIYOR”
İktidarın elinde en güçlü eksen R. Tayyip Erdoğan olarak beliriyor. Gerçek üzere güçlü sözcük seçimi üzerinden önder imajı odak alındı. Ancak Parti olarak son beş yılda yaşananların da tesiriyle Parti imajını da eklemlemeye çalışıyorlar. Bu irtibatlarını karmaşıklaştırıyor. 21 yıllık iktidarın kimi problemlere tahlil vaat etmesi de inandırıcılık problemini getiriyor. Nihayetinde geçmiş icraatların olumlu çağrışımlarını hatırlatan, bir tıp vefa tetiklemesini de ihmal etmiyorlar. Ancak tekrar de reklamlar dışında rakip aday ve partileri “suçlayıcı, etiketleyen”, “şüpheleri” artıracak bir lisana yönelecekler üzere görünüyor. Lokal seçimlerde de denendi. Lakin çalışmadı.
Bu ortada ortalıkta bir vaatler yarışı var. Seçmenlere yönelik vaatlerin sıklığı, çeşidi artıyor. İşin ilginci iktidar da güya muhalefetteymişçesine vaatlerini sıralıyor. Muhakkak gaye kitlelere yönelik vaatler, bütünlüklü bir kıssa olmadığında hiçbir mana taşımaz.”
