“Kişisel ya da toplumsal yıkımlara, acılara karşı hassaslığı ve sorumlu bir aydın müellif tutumuyla, gerçek hayatın gerçek insanlarını, yakın tarihin karanlık periyotlarını ele alan romanlarıyla ve girdiği yeni arayışlarla”… Bu sözler bu yıl Erdal Öz Edebiyat Ödülü’nün seçici şurasının kaleme aldığı münasebette yer alıyor ve mükafatın neden Mehmet Eroğlu’na verildiğini imliyor. Edebiyatta 50 yıla yaklaşn bir geçmişi bulunan Eroğlu durup dinlenmeden yazan, yazınsal üretimi hayatının baş köşesine yerleştiren yazarlarımızdan. Ödül sonrası kendisiyle yaptığımız söyleşide hem edebiyata hem de aydın olmak, muhalif olmak üzerine konuştuk.
Erdal Öz mükafatını almak sizin için ne söz ediyor, oradan başlayalım mı?
1979’dan başlayarak çeşitli mükafatlar aldım. Mükafatlar gençlikte tanınırlık, edebiyat dünyasında yer edinme açısından bir fırsat. Lakin yazma serüveninin sonraki safhalarında muharririn duruşunu, edebiyat anlayışını vurgulayan mükafatlar ehemmiyet kazanıyor. Erdal Öz Edebiyat Mükafatı, mükafatın veriliş münasebetinde kelamı edilen gerçeklerin vurgulanması açısından kıymetli. Özetle, ödül almak alışılmış ki kıymetli lakin daha kıymetli olan neredeyse kırk yıldır koruduğum edebiyat anlayışının öne çıkarılması, bir defa daha hatırlatılması açısından daha da değerli. Edebiyatın muhalif ve yıkıcı özü, yazma hareketinin isyana açılan kocaman bir kapısı olduğu unutulmamalı. Ödül, tahminen edebiyatın bu özelliklerini hatırlattı.
Sizin birinci kitabınızı da Erdal Beyefendi basmıştı, değil mi?
Evet… 12 Mart sürecinden 8 yıllık bir mahkûmiyet ve 2 yıllık sürgün cezasıyla çıktım. Mahpus cezası 1974 genel affıyla ortadan kalktı. Yenik, Erdal’ın değişiyle ‘yaralı’ ve işsizdim. Karım birinci maaşıyla bana bir daktilo aldı ve ‘yaz ‘dedi. Yazmaya o akşam başladım. Birinci romanım Issızlığın Ortasında’yı sanırım 1976 sonunda bitirdim. O sırada bir yandan çalışıyor bir yandan da Ankara’da Bilgi yayınevinin editörü olan -İzmir’den tanıdığım- Attila İlhan’la haftada üç gün edebiyat sohbetleri yapıyor, yayınevinin çeviri etmeyi düşündüğü kitapları okuyup, kısa özetler hazırlıyordum. Attila Abi bir gün bana “Mehmet, başından bu kadar olay geçti, çok da âlâ bir roman okurusun, neden yazmıyorsun sen,” dedi. Bitmiş bir romanım olduğunu söyleyince de çok şaşırdı. Okudu, sonra “yayınlandığı vakit ses getirsin diye Milliyet Roman Armağanı müsabakasına gönder” dedi. O denli yaptım. Bildiğiniz üzere roman 1979 yılı Milliyet Roman Armağanı birinciliği paylaştı. Lakin romanın yayınlanması, evvel Abdi İpekçi cinayeti, akabinde 12 Eylül darbesi nedeniyle gazetenin satılması, yayınevinin ise faaliyetine bir mühlet orta vermesi yüzünden gerçekleşmedi. Ben de oturup ikinci romanım Geç Kalmış Ölü’ye başladım. İki yıl sonra 1982 de Karacan yayınları benimkiyle birlikte ödül alan öteki romanlar yayınlamaya başlayınca yayınevine Issızlığın Ortası ne vakit basılacak diye sordum. Issızlığın Ortasının solcu ve anti militarist özelliklerinden ötürü sakıncalı olduğu, 12 Eylüünl gölgesinin devam ettiği bir vakitte basılamayacağı ve varsa diğer romanımı getirmemi söylediler. İkinci romanımı götürdüm. Onu da sakıncalı buldular. Ben de üçüncüyü yazmaya koyuldum. 1984 yılında Erdal Öz’den bir telefon aldım. Erdal, Attila İlhan’ın ona benden kelam ettiğini, basılmayan romanlarımı okumak istediğini söyledi. O vakte kadar beş teksir kopyası en az bin kere okunmuş Issızlığın Ortası’nın bir adedini zorlukla bulup ona gönderdim. Issızlığın Ortası (nda) 1984’de, yazıldıktan dokuz, ödül kazandıktan beş yıl sonra yayınlandı, onu 1985’de de Geç kalmış Meyyit izledi. Yani birinci iki romanım yeraltından Erdal’ın onları basmasıyla çıktı diyebilirim.
Issızlığın Ortasında (ya da Ortası birinci basımdaki üzere, bu isim değişikliğinin de bir kıssası varsa duymak isteriz aslında) romanınız edebiyatımızın değerli yapıtları ortasında her daim ismi anılan bir eser. Yazarken Issızlığın Ortasında’nın bu derece ses getireceğini düşünmüş müydünüz?
Erdal Öz, romanın daktilo edilmiş nüshasını okuyunca kitabı çok beğendiğini yalnızca bir hususta değişiklik önerisi olduğunu söyledi: İsmi. Münasebeti, “Ortası” yerine “Ortasında” demek kahramanı daha çok ortaya çıkaracağına inanıyordu. Ben de itiraz etmedim. Olağan ki Issızlığın Ortasında’nın uygun bir roman olduğunu biliyordum. Bana ortada “iyi yazar” derler lakin roman okuyuculuğum tartışılmaz. Yazmaya başlamadan evvel -Türkçe ve yabancı dilde- çok düzgün okuma yapmıştım. Bu bahiste mütevazi değilimdir. Birincisinden beri yazdıklarımı daima beğendiğim romanlarla tartarım. Esasen âlâ olduğundan emin olmasam, Attila İlhan istediğinde okuması için ona vermez, “mutlaka mükafatı alır” dediğinde romanı Milliyet Roman Armağanı’na göndermezdim. Issızlığın Ortasının farklılığı, varlıklarını kurtarıcılıkla manalandıran, güneşe gömülmeyi düşleyen romantik bir neslin hikayesini lisana getirmesi ve samimiyetle, olayların içinden yazılmasıydı. Bu derece ilgi görmesinin nedeni budur bence.
Bir söyleşinizde aydın olmanın en değerli kaidelerinden birinin muhalif olmak olduğunu söylemiştiniz. Bugünün Türkiye’sinde bu ne kadar mümkün, yani muhaliflere uygulanan baskıdan kelam ediyorum elbette ve muhalif olmanın yanı sıra ne üzere özelliklere sahip olmalı insan aydın diyebilmek için kendine?
Normal, yani en kolay tarifiyle tabir özgürlüğü olan ülkelerde muhalif olmak alışılmış ki göreli olarak kolay, hatta çok kolay. Muhalif dediğiniz bireylerin bizimkine benzeyen ülkelerde var olabilmesi ise epey güç, kesinlikle bir bedel ödemek gerekiyor. Edebiyat tarihimize bakın, mahkeme önüne çıkmamış muharrir, şair parmakla gösterilecek kadar azdır. Muharrir ve şair derken, hakikaten muharrir ve şair olarak adlandırabileceklerimizden kelam ediyorum. Şayet vicdanınız varsa, İlahınız da vicdanınızsa ve bu vicdan toplumsal dertler barındırıyorsa nizama, iktidarlara, -ahlaka- hâkim fikre muhalefet etmekten öteki ne yapabilirsiniz? Muharririn muhalefeti toplumsal eşitsizlikleri vurgulamak, farkındalığı arttırmaktır. Unutmayın, yazmak yaratıcı bir aksiyondur. Yaratıcılığın olmazsa olmaz şartıysa yıkıcılıktır. Yıkıcı olan da doğal olarak muhaliftir. .
Şunu da sorayım öyleyse, sizce bugün Türkiye’de en acil sıkıntılar hangileri ve toplumsal dayanışmayı güçlendirmek nasıl mümkün olacak?
Kamuoyu araştırması yapılsa tahminen beşinci sırada çıkar lakin ülkenin en acil sorunu doğal ki demokratikleşme. Barış, ekonomik toparlanma, Kürt sorunu, bayana şiddet, taşra muhafazakarlığı sıkıntılarını aşmak lakin ve lakin demokratikleşmeyle mümkün. Demokratikleşmeyi sağlamak için olabilecek en geniş cepheyi oluşturmak ve baskıyı bu türlü göğüslemek, bu taraftaki gayretleri cesaretlendirmek, desteklemek ve güçlendirmek gerek. Bizim yapabileceklerimizin doğal olarak bir sonu var; iş ve maharet siyasetçilere düşüyor.
Türkiye’de muhafazakarlığın gittikçe artmasıyla birlikte toplumda okur yazarlığın da düşüşe geçtiğini düşünüyor musunuz?
Bu mevzuda elimde bir bilgi yok. Ancak ‘okumayı’ roman, kitap hatta gazete okumak diye alırsak ortada önemli bir sorun olduğu açık. Az evvel Türkiye’nin meselelerinden kelam ederken ortada “Taşralılaşmaktan” kelam etmiştim. Bu kavram bir gölge üzere, hayat üslubunu, sanatı, kültürü ve doğal olarak edebiyatı gölgeliyor, soluklaştırıyor. Taşradan metropollere büyük kentlere göçenlerin üçüncü jenerasyonu muhtemelen kentli, yani daha demokratik olacaklar. Ancak onun için de daha epey vakte gereksinim var.
Yakın bir gelecekte bir şeylerin değişeceğine dair bir umudunuz var mı?
Her baskı, her tesir yansıyı de doğurur. Natürel ki “bir şeyler” değişecek. Değişmeyen tek şey değişimdir. Bilgilere bakılırsa değişim yakında gerçekleşecek üzere görünüyor. Bunu engelleyecek tek şey siyasetçilerin dar görüşleri ve saplantıları olur.
Tanrıyla Rekabet Etmek başlıklı TEDx İstanbul konuşmanız bir oldukça ilgi gördü. Sizce sanatkarla İlah ortasında nasıl bir rekabet var ve sanatçı hangi noktalarda Allah’tan farklı düşüyor?
En büyük yaratıcı Allahtır. Zira onda bir yaratıcıda bulunması gerekli olan iki temel özellik var: Yok etme, yani yıkıcılık ve yoktan var etme, yani yaratıcılık. Bu açıdan bakıldığında benzeri özelliklere sahip olmaya yeltenen sanatçı ile İlah ortasında kaçınılmaz bir rekabet olduğu görülebilir. Lakin sanatkarın yolu ile Rabbin öğretileri birbirine zıttır. Sanat, sevaptan çok günaha, uygunluktan çok berbatlığa yakındır. Hoşluğu betimlediğinizi düşünün. Birden fazla defa sözcükler Tanrı’nın elinden daha mahirdir; mesela bir yüze kattığı derinlik, mana ve gizem eşsizdir. Muharrirler hadsizdirler de Tanrı’nın birkaç sefer deneyip de başaramadığını başarmaya, dünyanın tüm yaralarını güzelleştirebilecek bir kitap yazmaya kalkışırlar. Bir de ikiyüzlülük sorunu var: Sanatkarlar Tanrı’ya değil, Rablik kavramına inanırlar. İlah sanat için bir zorunluluktur. Zira, sanatkarlar sırf ölümlülerin beğenileriyle yetinemezler. Tanrı’nın varlığını kabullenmeleri, ustalıklarını, kalıcılıklarını onaylatmak, ölümsüzleştirmek içindir. Onlar hükümdarına boyun eğmeden, ülkesinde kaçak yaşayan asilerden farksızdırlar. İlah acı çekmez; bunun için peygamberleri, havarileri, ermişleri ve günahkârları vardır. Muharrirler bunu Allahın yüzüne vururlar. İlah da insanlara güvenmez: Bu gezegenin üstündeki canlı çeşitlerinin ortasında önüne kılavuz verdiği tek tıp, insan. Güzel, insan cinsinden umut kestiği, artık peygamber göndermemesinden belirli ya… Bugünkü İlah tekleşmeden evvel daha insancıl, daha alçakgönüllüydü; hayvan yüzleri, rüzgâr, dağ üzere kılıklara girerdi.
Çok üretken bir yazarsınız, yazmak sizin için hayatın başat edimi üzere duruyor. Her şey bir yana tatmin ediyor mu yazı yazmak sizi, memnun ediyor mu?
Elli yaşına kadar hem çalıştım hem de yazdım. Başlarda gayem her gün en az bir sayfa yazmaktı. O vakitler kendime bir kelam vermiştim, elli yaşından sonra yalnızca yazacaktım. 2000 yılında mühendislik ömrüme nokta koydum o tarihten beri yalnızca yazıyorum. İkinci yazma devrinde her yıl bir roman yayınlamayı hedeflemiştim, sanırım o maksadı ortalama olsa da tutturdum. Yazma aksiyonu pek memnunluk veren bir efor değil. Zahmetli, beyninizdekileri, yüreğinizdekileri boşaltma işi aylarca sürüyor. Yeniden de hiçbir şey beni yazmaktan alıkoyamaz, öteki iş yapmaya zorlayamaz
Edebiyatta hangi geleneğin izini sürdüğünüzü düşünüyorsunuz, ustalarınız kimlerdi örneğin? Unutamadığınız, daima okuduğunuz romanlar hangileri, onu da merak ediyorum ve eminim okurlar da bilmek isteyecektir.
Ben kendine tehlikeli sorular soran, serüvene yakın -büyük- hayatlar yaşayan kahramanları ele alan yazarlarla tıpkı damardan beslendiğimi düşünürüm. Kendimi akraba saydığım muharrirlerin beslendiği kaynak acıdır. Zira acı çekmek, bize insanları, objeleri ve durumları -en çok da kendimizi- duyumsayıp kavrama yeteneği verir. Aslında, gerçek edebiyat, muharririn çileli tecrübelerinden sonra anılarını özümsemesiyle ortaya çıkıyor. Muharrir dediğimiz, Dostoyevski üzere “yıkım ve düzensizlikten doğan acıyı sevmeyi” öğrenmelidir. Nietzsche, “Pazar yerinden ve şöhretten uzakta oluşur bütün büyük ve bedelli şeyler,” der. V. Hugo ise, her yazınsal aksiyonu, toplumsal hareket olarak görür. Müellif çelişkileri belirginleştirmeli, unutturmamalı. Onu büyütüp derinleştiren en kıymetli öge, mayasında kendini suçlama isteği ve yeteneğinin var oluşudur. O, her şeyden evvel, adaleti tutkularının Yaradanı kılandır. Şöyle de bir tarif yapabiliriz: Âlâ muharrirler kimsenin görmediği, görse de farkına varmadığı insan görüntülerinin ressamı olmayı seçerler.
Yazarlara romanlara gelince: Homeros: İlyada ve Odysseia; Shakespeare: Hamlet; Dostoyevski: Bütün yapıtları; Conrad: Karanlığın Yüreği, Lord Jim; Buzzati: Tatar Çölü; Andre Malraux: Umut; Romain Gary: Cennetin Kökleri; J.Semprun: Büyük Seyahat; M. Yourcenar: Hadrianusun Anıları; Graham Greene: Sorunun Özü, Sessiz Amerikalı; Orwell: 1984; Castillo: Karar Gecesi… Nahit Sıtkı Örik, Attila İlhan, Orhan Kemal, Yaşar Kemal… Aklıma birinci gelenler bunlar oldu. Hasebiyle: Ve daha unuttuğum niceleri…
